پیتر هاندکې اتریشي لیکوال او د نوبل ګټونکی دی. هغه لنډې کیسې او همدارنګه د سینما او تیاتر لپاره نندارې لیکي. په تېر ۲۰۱۹ کال کې د ادبیاتو په برخه کې د نوبل د جایزې ګټونکی شو، چې ډېر غبرګونونه یې پارولي وو. ډېری لیکوالانو ان د دې غوښتنه کوله چې له هاندکې دې د نوبل جایزه بېرته واخیستل شي او دا پروسه دې لغوه کړل شي، خو داسې و نه شول، د نوبل بنسټ د خپل کار لپاره دلایل لرل او د دې جایزې ګټلو یې د ځانګړو اثارو لوستونکي او مینه وال نور هم ډېر کړل. هغه د بوسني د جګړې پر مهال د صربیانو له پوځ ملاتړ کاوه، نو ځکه یې مخالفین ډېر وو او لیکوالانو یا نقادانو ویل چې د جګړې یوه ملاتړي لیکوال ته باید د نوبل جایزه ور نه کړل شي.
هاندکې په ۱۹۴۲ کال کې په اتریش کې زیږېدلی دی. پیتر هاندکې یې خپل اصلي پلار نه دی لیدلی، له دوه کلنۍ یې له خپلې مور او پلندر سره اوسېده. دوی په شرقي المان کې مېشت وو، مورنی نیکه یې د اسلووني و. په ۱۹۴۸ کال کې بېرته ګریفن ته راستانه شول. وروسته له دې چې ابتدایه ښوونځی یې خلاص کړ، نو د څلورو کلونو لپاره د کاتولیکانو په مذهبي ښوونځي کې و. بیا پوهنتون ته بریالی شو او په ګراتس پوهنتون کې یې د څلورو کلونو لپاره د حقوقو په برخه کې زده کړې وکړې. له حقوقو تر فارغېدو وروسته یې ادبیاتو ته مخه کړه او په دې برخه کې یې لیکل او مطالعه پيل کړل. ده د داستایوفسکي، ماکزیم ګورکي، توماس وولف او ویلیام فاکنر په څېر د تکړه لیکوالانو د اثارو مطالعه پیل کړه. په ۱۹۶۶ کال کې امریکا ته لاړ او د پرنستون پوهنتون په ځانګړې ۴۷مه غونډه کې یې ګډون وکړ. دا غونډه په دودیزه توګه جوړېده چې په هغه کې به پر ریالیستي ادبیاتو بحثونه کېدل او په دې غونډه کې هم هغه په المان کې پر ریالیستي ادبیاتو سختې نیوکې وکړې، نقد یې وکړ چې له همدې وروسته یې نوم د ژبو پر سر و او خلکو یې د نظریاتو لوستلو ته مخه کړه.
پیتر دمګړی ۷۶ کاله عمر لري، زده کړې یې د حقوقو په برخه کې کړې دي، خو بریالی په لیکوالۍ کې دی. ځینې بیا وایي چې زده کړې یې د حقوقو په برخه کې تر تخصص ونه رسولې او هر څه یې په نیمایي کې پرېښودل او لیکوالي یې خوښېده. لومړنی ناول یې سره غومبسه نومېده چې په ۱۹۶۶ کال کې یې چاپ کړ. لومړنۍ ننداره یې هم د نندارچي سپکاوی نومېده چې په ۱۹۶۷ کال کې خپره شوه. هغه ډېرې فلمي کیسې هم لیکلې دي چې د المان د فلم زرینه جایزه یې هم ګټلې ده. د ناسم حرکت فلمي کیسې یې په المان کې یاده جایزه وګټله. هغه په خپلو کاري فعالیتونو کې د جورج بوشنر او فرانتز کافکا په نامه مشهورې جایزې هم لري. دغه لیکوال تر اویا عنوانه ډېر ناولونه، فلمي کیسې او نندارې لیکلې دي. تر ټولو وروستی او نوی ناول یې (د مېوې غل؛ یا د ننه وجود ته د تېښتې اسانه) لار نومېږي چې په ۲۰۱۷ کال کې یې خپور کړی دی.
هاندکې وايي چې یوازې اشیا او څیزونه توصیفول ادبیاتو ته رنګ نه وربښي، بلکې دا ژبه ده او د ژبې د کارونې بڼه ده چې هم ادبیاتو او هم توکو ته یو ځانګړی رنګ او جوهر ورکوي. د دې مشهور اتریشي لیکوال د متن موضوعات تر ډېره نقد، ځانګړی د شعر سبک، انځورونه او په کیسو کې په زړه پورې صحنې دي. هغه په خپل ځانګړي دریځ او فکر د ادبیاتو په برخه کې مهمې پوښتنې مطرح کوي او د دې برخې لارویان له پوښتنو سره مخ کوي. دا پوښتنې باید ځواب شي او دی یې د نقد په ژبه د ځوابونو په تمه وي.
ادبي نقادان په دې باور دي چې پیتر هاندکې له خپلو لومړنیو اثارو یو پیاوړی لیکوال و چې ځانګړی سبک یې درلود او د بیان ځانګړې بڼه یې درلوده چې دی یې مخکښ کړی و. د ده سبک د تجربو د زده کړې او لېږد لپاره تر ټولو غوره او اغېزناک ګڼل شوی دی. د ده په خبره، ادبیات همغه ژبه ده چې موږ یې پنځوو، هغه څه ادبیات نه دي چې له ژبې او لیکلو بهر وي، یا یوازې په ژبه بیانېدلی شي، خود لیکلو وړ نه وي. هاندکې د خپلې لیکوالۍ په ژبه هڅه کوي چې په نړۍ او کایناتو کې ځالې وکړي. د مسایلو ژورو ته د ننه شي او هر څه په ژوره توګه وڅېړي. ډېری لیکوالان د ژبو په برخه کې له مارتین متاثر دي.
په کلماتو کې تکرار د هاندکې د سبک بله ځانګړه ده او لیکوالان په دې باور دي چې ښایي دا ځانګړنه یې له موسیقي خپله کړې وي. هغه د تکرار په کتاب کې چې په ۱۹۸۶ کال کې یې چاپ کړی، د تکرار مفهوم یې تر بحث لاندې راوستی دی. تکرار د هاندکې لپاره د بیا تعریف لپاره زمینه برابروي. دی هغه څه په نوې بڼه بیانوي، چې تر دې دمه رامنځ ته شوي دي یا شوې پېښې په نوې بڼه درباندې ګوري، سره له دې چې تکرار دي، خو بڼه یې نوې او خوندوره ده. هاندکې په همدې تکرار کتاب کې د خپلې نوې ځوانۍ زمانه انځور کړې ده. دی په ۱۹۴۲ کال کې له الماني پلار او اسلوني مور زیږېدلی دی، چې په ۱۲ کلنۍ کې د کاتولیکانو په ښوونځي کې و. هغه په تکرار کتاب کې لیکي: ((د ادبیاتو په برخه کې زما پنځه کاله زده کړې د دومره بریا جوګه نه دي، بلکې کلمات، بېوزلي، رټنه، سړې، تودې، حبس او شاقه کارونه هغه څه وو چې پایله یې زما لیکوالي شوه)). پر دې اساس دی د لیکوالۍ لپاره یوازې رسمي زده کړې کافي نه بولي. سره له دې چې هغه د لیکوالۍ لپاره د روزنې ډېر کنفرانسونه او سمینارونه تعقیب کړي وو، خو بیا هم په دې باور و چې یوازې زده کړې نه؛ بلکې تجربې او سختۍ هم هغه څه دي چې تاسې لیکوالۍ ته رسولی شي یا مو غوره لیکوال کولی شي. غوره لیکوالي یوازې د لیکوالۍ د مهارتونو په زده کړې کې نه ده نغښتې، بلکې په تجربو او سختیو کې ده.
هاندکې له همغه پنځلس کلنۍ د ویلیا فاکنر، چارلز دیکنز، ژرژ برنانوس او نورو تکړه لیکوالانو د اثارو لوستل پيل کړي وو او هغه مهال به یې د ښوونځي په نشریو کې وړې وړې لیکنې خپرولې. ده له لیکوالۍ سره له تنکۍ ځوانۍ مینه لرله، لکه دی چې وایي سختۍ او د نورو خلکو د سختیو اورېدلې کیسې د دې سبب شوې، چې دی هم لیکل وکړي او کیسه لیکلو ته مخه کړي. ډېری کیسې یې د خپلې مور له خولې اورېدلې دي او هغه یې د ډرامو او ناولونو په قالب کې راوستې دي. د ده لومړنۍ بریا هم هغه مهال وه چې د لومړي ځل لپاره یې په ۱۹۶۵ کال کې له خپلو لیکنو خپل لومړنی کتاب خپور کړ، له دې وروسته یې ټول تمرکز پر لیکوالۍ و، لیکل یې د ژوند برخه شوه او د همدې لپاره یې د حقوقو زده کړه په نیمايي کې پرېښوده او ټول پام یې په لیکوالۍ و.
د پيتر هاندکې د بریالۍ لیکوالۍ یو بل راز په دې کې و، چې هغه په لیکوالۍ کې دودیزو قالبونو ته تسلیم نه شو. په دې مانا چې د هغه وخت حاکم سبک، جریان او ادبي دود ته تسلیم نه شو، بلکې هڅه یې دا وه چې په خپله طریقه د خپل زړه خبرې ولیکي. ان په ډېرو مواردو کې یې پر حاکم ادبي جریان نقد هم کاوه او نیوکې یې ورباندې کولې. هغه نوو الګوګانو ته متوجه شو، په تیاتر او ناول کې نوو حیرانتیاوو ته ور وګرځېد او ډېر څه ته یې له نوو زاویو وکتل. د هغه په اثارو کې د کافکا او بکت اغېز هم لیدلی شو. د هغه په لومړنیو اثارو کې له ټولنې یوه ځانګړې وېره هم له ورایه ښکاري، له ورایه لیدلی شو چې هغه په ډېرو مواردو کې ځان کنټرول کړی دی، خو وروسته وروسته یې خپل ځان پاللی او د زړه بړاس یې ایستلی دی.
د هاندکې په اثارو کې یو بل څه هم وینو، چې هغه له معاصرې ټولنې د هغه د زړه ستړیا ده. دی په جهان کې د اړیکو له سړېدو، په ژبه کې له تغیراتو او منفي اغېزو، د مضامینو له بې ماناتوب او دې ته ورته مسایلو ستړی شوی و. له ده سره دا وېره شته چې نړۍ او معاصر انسان په اړیکو کې سوړ او بې پامه دی. نو دې نظریو ته په پام هغه د اتریشي فیلسوفانو او لیکوالانو لکه کارل کراوس او لودویګ ویتګنشتاین لاروی ګڼل کېږي. نوموړي د مارګریت دوراس او شکسپیر په څېر د نوموتو لیکوالانو اثار له انګلیسي ژبې الماني ته ژباړلي دي چې خپل لوستونکي لري. د پېتر هاندکې لپاره د نوبل جایزه پر یوه جنجال او درد سر بدله شوه. د نوبل د بنسټ هدف دا دی چې د لیکوالۍ په برخه کې د نړۍ په کچه د ممتازو اثارو لرونکو لیکوالو ته دا جایزه ورکړي او دوی یې په خپلو چارو کې وهڅوي، خو پخپله پیتر د دې جایزې په اړه ښه نظر نه درلود او هغه یې یوازې لوبې ګڼلې او په خبره یې هغو لیکوالانو ته ورکول کېږي چې بې مانا اثار پنځوي او اثار یې ګټور نه دي. خو یو وخت د نوبل بنسټ پخپله اعلان وکړ چې پیتر هاندکې د نوبل جایزې ګټونکی بلل شوی دی.
هاندکې له دې ټولو سره سره په نوي سبک او په مډرنه نړۍ کې لسګونه اثار لیکلي دي، چې پښتو ته یې هېڅ اثر نه دی ژباړلی شوی، خو په ګاونډیو ژبو کې یې د اثارو ژباړې شته. هغه یې د خپلو اثارو په اړه وايي چې تر ډېره یې اثار د خپل ژوند تجربې او هغه کیسې دي چې له مور یې اورېدلې دي. مور یې په جګړو کې لویه شوې وه، نو د ډېرو سختو او خونړیو صحنو شاهده پاتې شوې وه، د ډېرو ټولنو زوال او سختۍ یې لیدلې وې او دا ټولې کیسې یې هاندکې ته رسولې وې چې هغه په خپلو اثارو کې راوړې دي.
د نړیوالو ادبیاتو په برخه کې مشهور لیکوال ستنلي کافمن وایي چې هاندکې یو پیاوړی لیکوال دی. د ده په خبره، دی په الماني ژبه کې په معاصره دوره کې بې جوړې دی، ځکه رسا ژبه یې کارولې ده او د الماني ادب پر حاکم ادبي وضعیت یې نقد او نیوکې کړې دي. نوموړي دغه راز ویلي چې له جګړې وروسته الماني لوستونکو همداسې یوه لیکوال ته اړتیا لرله چې تجربې ولېږدوي، هیلې پیدا کړي او له خلکو سره د دوی په ژبه اړیکه وپالي. د نوبل جایزې بنسټ هم په ۲۰۱۹ کال کې ولیکل چې د دې کال د ادبیاتو په برخه کې د نوبل ګټونکی یې پیتر هاندکې دی؛ ځکه هغه د ژبې د کارونې په برخه کې ځانګړی مهارت لري، ژبپوهنیز مسایل یې ډېر دقیق مراعات کړي دي او تر څنګ یې د انساني تجربو په لېږد کې بریالی دی. پیتر هاندکې ۷۰ اثار لري، لا هم لیکل کوي او په پاریس کې ژوند کوي.
شفیق امیرزی